Khi có một tổng thống bốc đồng và quyết định in tiền vô tội vạ để mua lại sự ủng hộ từ người dân và sau đó là tờ tiền Zimbabwe rẻ hơn cả một tờ giấy vệ sinh cùng kích thước
Vào một ngày tháng Mười Một năm 1997, ở Zimbabwe, một quyết định nghe qua như nhân đạo đã vô tình trở thành điểm khởi đầu cho một trong những cơn khủng hoảng kinh tế sâu sắc nhất trong lịch sử quốc gia này.
Ngày 14 tháng 11, Tổng thống Robert Mugabe ban hành một mệnh lệnh đặc biệt: chi trả 4,2 tỷ đô la Zimbabwe cho khoảng 50.000 cựu chiến binh từng tham gia chiến tranh giành độc lập. Đây là kết quả của áp lực biểu tình từ hội cựu chiến binh quốc gia này.
Nghĩa cử này, trên bề mặt, như một hành động đền đáp cho quá khứ hi sinh. Nhưng chính từ khoảnh khắc ấy, Zimbabwe bắt đầu trượt dài vào một chuỗi khủng hoảng mà không thể quay đầu.
Số tiền chi trả lên tới khoảng 3% GDP, nhưng lại không thông qua Quốc hội, không được phê chuẩn bởi Bộ Tài chính, và quan trọng nhất không có nguồn thu bù đắp. Chỉ đơn giản là nhấn nút in tiền. Ngay lập tức, thị trường phản ứng:
- Đồng đô la Zimbabwe giảm tới 71% giá trị như hình.
- Thị trường chứng khoán mất 46% vốn hóa chỉ trong vòng một ngày.
- Các nhà đầu tư trong, ngoài nước tháo chạy khỏi thị trường tài sản.
Ngân hàng Trung ương Zimbabwe buộc phải bán khẩn gần 15 triệu USD từ quỹ dự trữ ngoại tệ một giải pháp chỉ mang tính tạm thời trong ngắn hạn.
Cùng lúc, IMF và Ngân hàng Thế giới đồng loạt đình chỉ viện trợ vì Zimbabwe đã vi phạm các cam kết tài khóa. Mạng lưới hỗ trợ quốc tế dần rút lui, để lại Zimbabwe đối mặt một mình với hậu quả do chính mình tạo ra.
Tại sao quyết định này lại nghiêm trọng đến vậy?
Trước năm 1997, Zimbabwe tuy có lạm phát nhẹ và áp lực tài khóa, nhưng niềm tin vào chính phủ vẫn còn.
Tuy nhiên, việc chi tiêu khổng lồ không có ngân sách đã gửi đi một tín hiệu rõ ràng: chính phủ này sẵn sàng in tiền để phục vụ mục tiêu chính trị.
Đồng tiền Zimbabwe vốn từng mang một chút niềm tin giờ đây chỉ còn là mảnh giấy có thể được in thêm bất cứ lúc nào trong mắt mọi người.
Kết quả là:
- Người dân và doanh nghiệp tìm đến những tài sản “an toàn” như USD, vàng, hoặc hàng hóa dự trữ.
- Mức tín nhiệm quốc gia coi như mất hết
- Ngoại tệ cạn kiệt.
- Cả nền kinh tế bước vào chuỗi phản ứng dây chuyền không thể kiểm soát.
Khi chính sách tài khóa biến thành công cụ chính trị
Cái gốc của vấn đề không chỉ nằm ở một quyết định vội vàng, mà còn là hệ thống chính trị và thể chế vận hành nó.
1. Quyền lực tập trung, thiếu kiểm soát
Zimbabwe khi đó hoạt động gần như theo mô hình bán độc tài. Tổng thống nắm toàn quyền hành pháp. Quốc hội có mặt nhưng không thực sự giám sát được chi tiêu công. Không có các cơ quan kiểm soát tài khóa độc lập như ủy ban ngân sách, văn phòng kiểm toán, hay giới hạn trần nợ công.
2. Chính trị bảo trợ và chi tiêu để giữ ghế
Để duy trì quyền lực, ông Mugabe thiết lập một mạng lưới phân phát đặc quyền từ đất đai, hợp đồng, đến các ưu đãi tài chính. Trong đó, cựu chiến binh là một lực lượng đặc biệt nhạy cảm: từng cống hiến, từng cầm súng, và nếu bất mãn, họ có vị thế để cưa ghế của Mugabe.
Sau 17 năm cầm quyền, chính phủ Mugabe dần đánh mất tính chính danh. Kinh tế không đạt kỳ vọng, cải cách đất đai thiên vị, bất bình đẳng gia tăng. Cái giá cho việc giữ quyền lực là phải tìm cách “mua lại” sự ủng hộ nhất là từ những người từng được xem là trụ cột chiến thắng.
Chính quyền khi ấy đứng trước hai lựa chọn: giữ ổn định kinh tế vĩ mô, hay giữ ổn định chính trị nội bộ. Và họ chọn vế thứ hai. Quyết định chi trả cựu chiến binh là biểu hiện rõ nét cho một nền lãnh đạo đặt lợi ích cá nhân, đảng phái lên trên toàn dân. Và thật ra chính phủ Zimbabwe cũng không có kiến thức về tài khoá tiền tệ lúc ấy nữa.
Ngày 14 tháng 11 năm 1997 sau này được gọi bằng cái tên lạnh lẽo: Black Friday.
Vậy đấy một tờ giấy, nếu không được bảo chứng bằng niềm tin, sẽ mãi chỉ là tờ giấy. Trong những ngày cuối cùng còn tồn tại thì tờ tiền Zim đã trở lên rẻ hơn cả một tờ giấy vệ sinh cùng kích thước.
---------------
Cre: TRƯƠNG ĐẮC NGUYÊN
Ps: Lâu lâu đọc lịch sử kinh tế, mở mang chút thôi, Nguyên viết lại để chính mình không quên
