Loạt bài viết này có 6 bài khái quát tiến trình trở lên hùng cường thành kẻ thống trị lần lượt của 6 cường quốc trong lịch sử Tư Bản: Bồ Đào Nha -> Tây Ban Nha -> Hà Lan -> Pháp -> Anh -> Mỹ và thời gian tương ứng đồng tiền của mỗi quốc gia này được dùng làm tiền ngoại tệ dự trữ của các quốc gia khác. Một bài về thách thức từ câu hỏi liệu có là siêu cường thứ 7 - Trung Quốc, bài cuối - bài số 8 cơ hội góc nhìn từ Việt Nam trong thời khắc của những sự kiện lịch sử, sự chuyển cực của Mỹ lần thứ 2.
Có thể thấy mục tiêu lần chuyển cực thứ nhất của Mỹ sau chuyến thăm của Nixon tới Bắc Kinh năm 1972 : Bắt tay Trung Quốc chống lại Liên Xô, rút khỏi chiến tranh tốn nhiều vật lực tại Việt Nam tập trung về Ả Rập kiểm soát dầu mỏ, bảo vệ sức mạnh đồng USD dựa trên bản vị dầu, thông qua kiềm chế hay phát động các cuộc chiến mới tại vùng Vịnh bằng sức mạnh tên lửa Tomahawk.
Lần chuyển cực thứ 2 kể từ thời Obama 2012 là giảm ảnh hưởng tại Ả Rập và Châu Âu để chuyển sang Châu Á, phát động chiến tranh thương mại dưới thời Trump. Kế tiếp sẽ là xây dựng liên minh quân sự mới mô hình NATO Á Châu tại Thái Bình Dương & Ấn Độ Dương bao vây Trung Quốc, dịch chuyển chuỗi cung ứng sang Ấn và các quốc gia lân cận sắp tới đây của Biden.
Phải chăng nền quản lý tập quyền XHCN mang màu sắc Trung Quốc đã thích ứng và tận dụng công cụ quản lý tập trung 4.0 phù hợp với mô thức tổ chức xã hội, giúp tập trung nguồn lực của nó tạo sự bứt phá thế kỷ hơn TBCN, trong khi ứng dụng, quyền lực của BIGTECH, đồng tiền pháp định số - phát hành bởi Ngân hàng trung ương của Phương Tây đứng đầu là Mỹ (FED) lại loay hoay không thể ra đời vì mâu thuẫn với chính nền tảng tự do của CNTB?
Công nghệ 4.0 đã rút ngắn không gian, thời gian, khoảng cách địa lý, tập trung nguồn lực, khuyết vào lỗ hổng cốt tử quản trị, thứ mà khối XHCN trước đây không có để quản trị nền kinh tế tập trung trên phạm vi lãnh thổ rộng lớn của mình, phải dựa vào báo cáo tay, gian dối quan liêu, sai ở mỗi cấp v.v. Thì nay, tất cả đã chính xác, quản lý tập trung, một nền kinh tế thị trường nhưng khối nhà nước và khối tập đoàn lớn tư nhân có sự dẫn dắt bởi nhà nước – một dạng Tư bản nhà nước, đóng vài trò xương sống chủ đạo, một biến thể tiến hóa của kinh tế thị trường định hướng XHCN.
Và như vậy biến thể mới công thức của Marx :
** Tiền -> Hàng –>Tiền + Tiền Lợi nhuận ** hướng tới tốc độ quay vòng cao nhất, tạo GDP nhanh hơn thông qua đồng tiền điện tử : vay dễ hơn, tiêu nhiều hơn, quy mô người dùng công dân số cực lớn, tập trung hướng đến tiêu dùng nội địa của hơn 1,4 tỷ dân, gia tăng quy mô tiêu dùng sức mua, tạo lên thặng dư nghiên cứu khoa học công nghệ, rút ngắn sự đuổi bắt và vươn lên nước siêu cường?
Trung Quốc đã vươn lên là nền kinh tế thứ 2 Thế giới thay Nhật Bản năm 2010, trở thành nền kinh tế số 1 Thế Giới tính theo sức mua vào năm 2014. Và đại dịch Covid-19 có thể khiến cho Trung Quốc "qua mặt" Mỹ vào năm 2026, trở thành nền kinh tế có GDP lớn nhất thế giới sớm hơn vài năm so với nhiều dự đoán trước đó.
Và cùng với diễn biến này là Đồng Nhân dân tệ đã bắt đầu mạnh lên so với đồng USD, song hành với nó là đồng Nhân dân tệ kỹ thuật số chuẩn bị đồng hành với hệ thống phân phối hàng hóa vật chất thương mại điện tử số một thế giới của Trung Quốc vươn ra toàn cầu.
Chúng ta muốn tự cường về kinh tế để độc lập về tư tưởng thì phải hiểu rõ về cách thức nền kinh tế thế giới hình thành và vận hành ra sao, cụ thể là tìm hiểu rõ về hướng đi tới đây của cả Mỹ và Trung Quốc. Một sự hiểu biết sâu sắc bản chất và thực tại khách quan trên những thay đổi cục diện địa chính trị, các chuẩn mực pháp lý toàn cầu và chi phối tiền tệ, tác động kinh tế vĩ mô mà 2 siêu cường đang giành giật nhau vị trí áp đặt luật chơi sẽ giúp chúng ta có một động lực phát triển một thế hệ doanh nhân mới, hệ thống doanh nhiệp Việt Nam thật sự có nội lực vươn tầm thế giới. Loạt bài này chúng ta sẽ cùng nhau giải đáp, và mỗi người có thể tìm thấy câu trả lời của riêng mình.
Chúng ta theo dòng lịch sử sự bứt lên của đế quốc Tây Ban Nha và đồng tiền siêu cường, đồng tiền thống trị và được dùng làm đồng tiền ngoại tệ dự trữ.
2. Đồng tiền Peso đế quốc Tây Ban Nha thống trị thế giới 110 năm (1530-1640)
Sự vươn lên của Tây Ban Nha, cùng với Pháp, Anh các cường quốc lục địa già Châu Âu khi có quy mô diện tích, dân số lớn hơn nhiều Bồ Đào Nha dượt đuổi và sao chép được các tiến bộ hàng hải từ Bồ Đào Nha, lịch sử luôn là vậy khi các quốc gia học nhau, vượt qua bằng quy mô và cải tiến để tìm tới sự thịnh vượng. Và Tây Ban Nha đã gặp may.
Có thể nói Đế quốc Tây Ban Nha bứt phá về kinh tế chủ đạo từ một sự may mắn khi đầu tư cho chuyến đi tìm tuyến hàng hài mới, miền đất mới của Colombo năm 1492, mà trước đó đề nghị này của Colombo đề xuất trước với hoàng gia giầu có số 1 Châu Âu - Bồ Đào Nha nhưng bị từ chối. Tìm ra Châu Mỹ mở ra một thời đại khai thác, cướp bóc, xâm lược từ tân thế giới đã giúp đế quốc Tây Ban Nha với dân số gấp 8 lần, nhanh chóng soán ngôi Bồ Đào Nha, sau đó ép Bồ Đào Nha phụ thuộc chính trị trong liên minh và thành chủ nợ của nhiều nước của châu Âu.
Lúc Colombo phát hiện ra Châu Mỹ, thổ dân da đỏ ở đây gần như vẫn còn ở thời kỳ đồ đồng cộng sản nguyên thủy, không có tiền tệ, giao thương, thú nuôi như ngựa, còn chưa phát minh ra bánh xe, vũ khí thô sơ. Và các đế chế người da đỏ nhanh chóng bị kế ly gián của các nhóm người Châu Âu ít ỏi nhưng tinh ranh, bậc trên về tầm nhận thức, lợi dụng mâu thuẫn khu vực, vùng miền sắc tộc, nội bộ chia rẽ giữa các nhóm cầm quyền trong tầng lớp thống trị để soán vua, cầm gáy người đứng đầu vương triều bản địa cai quản dân chúng phục vụ cho các lợi ích của người Châu Âu.
Biện pháp này vẫn hiệu quả cho đến ngày hôm nay khi họ sử dụng cho các cuộc cách mạng mùa xuân Ả Rập hay cách mạng màu ở Ucraina thời gian gần đây biến một nước phát triển hàng đầu thời thuộc Xô Viết đi tụt lùi 2 thập niên. Hay như thời gian Pháp cai trị Việt Nam thì phân thành 3 vùng Bắc Kỳ - Trung Kỳ - Nam Kỳ. Trong khi đó các cuộc đột nhập vương triều người Inca hay Aztec người châu Âu chỉ cần với số người chỉ vài trăm người với vũ khí vượt trội hơn đã kiểm soát cuộc chơi, tạo liên minh và từng bước bẻ gãy các cuộc kháng cự.
Sự khác xa chênh lệch lớn về nhận thức – công nghệ - tổ chức xã hội, đụng độ giữa 2 nền văn minh có thể ví như 1 thảm họa người ngoài hành tinh đến trái đất, người châu Âu đến với Châu Mỹ và người bản địa gần như bị thảm họa diệt chủng ở 2 thế kỷ sau đó. Sự diệt chủng dấy lên làn sóng phản đối của các tiếng gọi lương tri, thậm chí mệnh lệnh từ các nhà nước phong kiến Châu Âu cũng không ngăn được sự khai thác triệt để, tàn sát, bắt làm nô lệ người bản địa của các binh đoàn thám hiểm - thương nhân nhằm tối ưu lợi nhuận của mình.
Có thể thấy, việc khám phá ra Tân Thế Giới của người Châu Âu không phải là sự tình cờ, người Châu Âu thời điểm này đã nắm giữ lợi thế quyết định về khả năng tiêu diệt. Tàu của họ có thể mang vũ khí tới bất kỳ nơi nào bằng kỹ thuật hằng hải mới, và tiếng pháo hạm của họ, làm kinh sợ, nỗ ám ảnh cho bất kỳ một dân tộc còn thấp kém nào.
Rõ ràng có 1 quy luật vẫn còn tồn tại đến ngày hôm nay là khi có sự chênh lệch, bất bình đẳng giữa các quốc gia, khi xuất hiện một nhóm đủ mạnh để đẩy các nhóm khác ra ngoài để thu lợi cao hơn, họ sẽ làm như vậy. Ngay cả khi nhà nước tiết chế chuyện xâm lược, thà các công ty và cá nhân sẽ không ngồi chờ đợi sự cho phép. Thay vì đó họ sẽ hành động vì lợi ích riêng của mình, kéo những người khác theo cùng, kể cả nhà nước (tất nhiên là những cuộc chiến mà họ đã thấy là chắc thắng và có lời).
Đó là lý do tại sao chủ nghĩa đế quốc, sự thống trị của nhóm này với nhóm khác, khối này với khối khác luôn tồn tại với chúng ta. Nó là biểu hiện về động lực sâu xa về lòng tham của con người đối lập với những cung bậc cảm xúc tốt đẹp khác song song tồn tại là sự thôi thức của lòng vị tha, sự thương xót, bác ái - Phương Tây và lòng từ bi, khoan dung, lý tưởng về nguồn cội tổ tiên, sự đoàn kết – Phương Đông.
Và đôi khi những lý tưởng đó lại đội lốt cho lòng tham, sự thôn tính, cướp bóc. Thời nay chúng ta thường chứng kiến khi họ lợi dụng những điều này để can thiệp nội bộ nước khác trên bình diện quốc tế hay tổ chức lừa đảo người khác trong cuộc sống hàng ngày ở phạm vi quốc gia.
Thế giới vẫn luôn là vậy, nơi nào còn tồn tại sự ngu dốt, thì nơi đó sẽ xuất hiện kẻ ác, kẻ cơ hội hội khai thác, trục lợi và ngự trị. Việc thay thế một nhóm bạo chúa – chính quyền này bằng một nhóm bạo chúa - chính quyền khác luôn được dân thường chào đón, vì họ vẫn hy vọng về một sự thay đổi sẽ giảm nhẹ ách áp bức của mình, viễn cảnh về một cuộc sống dễ chịu hơn, tự do hơn.
Sau khi các đế chế Aztec và Inca bị chinh phục và sau đó là các mỏ bạc khổng lồ được tìm thấy ở cả México và Peru, người nhập cư Tây Ban Nha vào tân thế giới, các khu vực của các đế chế lớn đó tăng lên và nhu cầu về hàng hóa tăng vượt xa khả năng cung cấp của Tây Ban Nha.
Vàng và bạc là kim loại chính đóng vai trò tiền tệ trong mấy ngàn năm, và đặc biệt trở lên khan hiếm trong gần suốt 300 năm trước đó do phí tổn cho các cuộc chiến tranh và thập tự chinh chống người Ả Rập tại Jerusalem. Nay Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha đột nhiên ngồi trên núi vàng, bạc. Nhiều đến nỗi mà vàng bạc trở thành vật liệu làm dụng cụ sinh hoạt của thành viên Hoàng Gia, giới quý tộc, và giới nhà giầu thương nhân mới nổi.
Đế quốc chỉ tập trung vào mở rộng thuộc địa tại Châu Mỹ và khai thác tài nguyên vàng bạc, vàng bạc, Tây Ban Nha lúc này có quá nhiều vàng bạc, phát hành tiền giấy vô tội vạ, tiêu sài hoang phí, một thời gian dài chỉ dùng tiền bạc mua hàng hóa tiêu dùng, không chú trọng đầu tư vào thương mại, sản xuất gây ra nhiều cuộc lạm phát lớn. Hàng hóa chủ yếu dựa vào nhập từ nước khác và không có tập đoàn thương mại lớn nào là nền tảng cho sự ra đời phát triển của các ngân hàng thương mại.
Thêm nữa vàng bạc trả cho các cuộc chiến, đặc biệt với các hạm đội của Hoàng Gia Anh thường xuyên cướp tàu của Tây Ban Nha & Bồ Đào Nha chở đồ cướp bóc được về từ Tân Thế Giới, đã khiến Hoàng gia Tây Ban Nha ngập trong nợ nần và phá sản ít nhất 12 lần tới năm 1597 và bước vào suy thoái kéo dài 300 năm.
Và sau này người ta đã quên mất Tây Ban Nha mới chính là quốc gia có danh hiệu “ Mặt trời không bao giờ lặn trên đế quốc Tây Ban Nha”, và nước Anh ở thế kỷ 19 thống lĩnh địa cầu đã cướp lại danh hiệu. Người Anh đã có lý lẽ đạo đức rằng khi họ cướp thuyền của “kẻ cướp từ châu Mỹ” Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha thì không có tội, hiện thân cho tinh thần Robin Hood – một chủ nghĩa anh hùng của của Anh.
Lạm phát vàng và bạc, đồng Peso toàn Châu Âu, các nhà đầu tư TBCN sơ khởi thời điểm đó thậm chí không mong muốn nắm giữ nhiều vàng nữa, mà họ muốn nắm giữ một phương tiện tài sản mới mà người Hà Lan sau này phát minh ra, đó chính là Cổ phiếu.
Từ câu chuyện này có thể rút ra bài học : Đồng tiền dễ kiếm không tốt cho bạn. Nó thể hiện những lợi ích ngắn hạn mà bạn sẽ phải trả giá bằng sự biến chất ngay lập tức và hối tiếc sau đó. Đồng tiền siêu cường hay một quốc gia sẽ trở lên mất giá, và số quốc gia khác nắm giữ nó sẽ ít đi, nếu nó in vô tội vạ để trả thanh toán cho các khoản nợ công hay tài trợ khổng lồ.
Đọc đến đây các bạn có thấy giống như Mỹ hiện nay không? Ở một số điểm là FED cũng in tiền vô tội vạ sau mỗi lần khủng hoảng kinh tế, giá trị đồng USD tương quan với vàng có thể thấy : 80USD/ouce năm 1968 tới thời điểm hiện nay là 1750USD/ouce. Mỹ sẽ phải in tiền bao lâu để cứu nền kinh tế, phân phát cho dân tiêu dùng, giữ ổn định an sinh xã hội? Hàng hóa tiêu dùng chủ yếu cũng nhập từ nước khác, và hầu hết quan hệ thương mại là nhập siêu, Mỹ sẽ trụ được bao lâu?
Năm 1581 Hà Lan từ một khu vực giầu có của Tây Ban Nha, thời điểm đó với phần lớn người theo đạo Tin Lành, thương nhân các thị thành mới, giành độc lập tách ra khỏi Tây Ban Nha với phần lớn là công giáo La Mã thành một quốc gia độc lập tí hon ở Châu Âu dân số chỉ có 1 triệu người.
Và để đáp ứng nhu cầu định cư, giao thương, tiêu thụ tăng đột biến của không chỉ người Tây Ban Nha và Bồ Đào Nha tại Tân Thế Giới (và cả một sai lần nghiêm trọng nữa của Tây Ban Nha… Chúng ta tìm hiểu ở phần sau nhé!). Người Hà Lan đã tận dụng nắm bắt cơ hội gia tăng tần suất đi lại nhờ một ngành kinh doanh mới chớp lấy cơ hội điền vào khoảng trống chuỗi cung ứng có quy mô toàn cầu đầu tiên trên thế giới.
Đó là buôn nô lệ từ châu Phi cung cấp cho công cuộc khai thác Tân Thế Giới. Để từ đó có lợi nhuận phát triển hạm đội với các đội tàu lớn độc quyền các tuyến vận chuyển thương mại chiếm hầu hết các tuyến hàng hải quan trọng không chỉ sang Châu Mỹ mà còn sang cả khu vực Ấn Độ và Trung Hoa. Người Hà Lan đã cùng các hạm đội Châu Âu giờ đây có thể thiết lập vị trí tại bất kỳ nơi nào trên bề mặt địa cầu trong tầm bắn của pháo hạm. Và hình ảnh những người nô lệ bị nhốt như gia cầm vật nuôi, bị chết tới 1/3 trên hải hành tới Tân thế giới như một mảng xám đầy máu, góp phần tích lũy tư bản cho các ông chủ phương Tây.
Tình hình Trung Quốc và Việt Nam thời gian này
Thời gian này tương ứng ở Trung Quốc vẫn thuộc giai đoạn Nhà Minh (1368-1662) như đã nói ở phần trước họ không bận tâm tới sức mạnh của phương Tây và vẫn ngăn sông cấm chợ buôn bán với phương Tây.
Năm 1621 Trong thời kỳ rực rỡ của nhà Minh các thương thuyền Bồ Đào Nha đã cập cảng Macau, để lấy lòng một quốc gia lớn nhằm mở tuyến hàng hải buôn bán, người Bồ Đào Nha đã dâng bốn khẩu đại bác uy lực và đồng hồ cho triều đình. Nhưng triều đình Trung Hoa nghĩ mình là trung tâm vũ trụ, xung quanh họ chỉ toàn dân tộc thấp kém hơn bị hấp dẫn bởi ánh sáng rực rỡ và vươn tới họ để có ánh sáng, quy phục và triều cống để đạt hoặc duy trì vị thế nước chư hầu.
Vì thế họ là thày thiên hạ đi ban phát, khai sáng dân tộc khác, những thứ như đồng hồ của Phương Tây chỉ như đồ chơi thưởng lãm, và 4 khẩu đại bác cũng như thứ vô dụng đâu cần đến. Và họ nghĩ đâu có ai dám chiếm Trung Quốc, thuốc súng gây nổ người Trung Quốc phát minh trước Châu Âu cả 500 năm đâu có gì là lạ?
Tất nhiên triều đình vẫn thuê người Bồ học cách đúc súng thần công, hỏa mai nhưng vì kỹ thuật không thể bằng chính quốc nên hiệu quả kém, nguy hiểm khi sử dụng và chỉ làm “đồ chơi” phục vụ lễ hội, hiếm khi sử dụng khi so với lợi thế biển người có từ ngàn năm của Trung Quốc.
Còn ở Việt Nam chúng ta phong kiến giai đoạn này là thời Hậu Lê 1533-1789 : Lê Trung Hưng. Vua Lê đã mất thực quyền, thời nhà Mạc & Trịnh Nguyễn phân tranh. Cả thế lực họ Trịnh và họ Nguyễn đều mang khẩu hiệu “phù Lê diệt Mạc” để lấy lòng thiên hạ và thề trung thành với triều Hậu Lê.
Vì liên miên đánh nhau qua lại nên chúa Nguyễn liên tục mở rộng xuống phương nam kéo từ Nghệ An xuống tới Phú Yên. Trước đó Nhà Trần – Lý của ta trở về trước có lãnh thổ chỉ tới Nghệ An, và chúng ta thuộc khối văn hóa kinh tế Đông Á bao bồm Trung Quốc – Nhật Bản – Hàn Quốc và Việt Nam.
Sự kháng cự của Chúa Nguyễn và tìm cách tồn tại trước sức ép quân sự từ đàng Ngoài, đàng Trong bằng cách mở rộng, xâm lấn lãnh thổ của người Chăm, đặt tiền đề mở mang của nhà Nguyễn sau này kéo tới xuống Sài Gòn Gia Định định hình lên nước Việt Nam hôm nay, đã mở rộng cái đuôi của chúng ta xuống vị trí trọng yếu của Đông Nam Á, và có vị trí chiến lược kết nối khối Đông Á và Đông Nam Á.
Và Alexandre de Rhodes một nhà truyền giáo người Bồ Đào Nha đã đến Việt Nam thời gian này năm 1627 bằng mục đích truyền giáo đơn giản, nhanh hơn bằng chính ngôn ngữ tiếng Việt ông đã phát minh ra ký âm trên nền chữ Latin. Sau này ông cho in cuốn Từ điển Việt - Bồ - Latin cho các nhà truyền giáo Châu Âu sử dụng, là tiền thân của chữ Quốc Ngữ do ông sáng tạo cho người Việt sử dụng và hoàn thiện đến ngày hôm nay.
Chính chữ quốc ngữ và vị thế địa chính trị độc đáo đã giúp Việt Nam chúng ta hôm nay có vị thế là vạch nối về tiếp cận văn hóa, tri thức, tổ chức sản xuất (chuỗi cung ứng mở rộng) giữa văn minh Phương Đông và Phương Tây khi nắm lấy cơ hội lịch sử để điền vào khoảng trống của khe nứt được tạo ra khi hai nền văn minh này đang có những đối đầu, cạnh tranh ảnh hưởng trong thế kỷ 21.
Phát minh – khám phá – chiến lược chủ đạo của đế quốc Tây Ban Nha giai đoạn này để có thặng dư kinh tế bứt lên thành kẻ thống trị là : Khám phá và khai thác thuộc địa châu Mỹ đã giúp cho đồng Peso thống trị làm đồng tiền thanh toán suốt 110 năm.
Gia tộc Medici tại Florence – Ý năm 1537 đã xây dựng những ngân hàng thương mại đầu tiên của thế giới tư bản bằng các hoạt động cho vay thông qua các hối phiếu cấp vốn thương mại, hỗ trợ cho các cuộc hải hành, và từ đây tiền tệ bao gồm tiền vàng bạc trong lưu thông và các hối phiếu – giấy xác nhận vay nợ tức TÍN DỤNG đã trở thành một loại tiền tệ mới tồn tại trên sổ ghi cái ghi chép của ngân hàng.
Hệ thống ngân hàng Ý đã tạo ra nền tảng vay và cho vay rộng lớn hơn, phát triển mạng lưới và quy mô quan hệ giữa con nợ và chủ nợ, mở rộng cung tiền hỗ trợ kích thích thương mại, sản xuất v.v. đã trở thành hình mẫu cho các quốc gia Châu Âu học hỏi để trở thành các quốc gia giầu có trong các thế kỷ sau như Thụy Điển, Anh, Pháp v.v. đặc biệt là Hà Lan ở giai đoạn ngay kế sau đây.
Một tầng lớp thương nhân, thợ thủ công tự do buôn bán giữa các trung tâm, lãnh địa đã dần tập trung thành các thành thị, sau này gọi là công xã sầm uất về kinh tế, tạo sức hút giải phóng nông nô khỏi các lãnh chúa. Dịch chuyển lao động tới các ngành mới nhiều lợi ích hơn trong thương mại, sản xuất, phá vỡ nền giáo dục gắn với giáo hội hình thành các trường đại học cận đại Phương Tây đầu tiên tạo động lực mạnh mẽ cho THỜI KỲ KHAI SÁNG. Đã dẫn các phát kiến mới trong sản xuất hàng tiêu dùng như hàng dệt len, đồ gia dụng, khai thác than v.v. thúc đẩy phân công lao động, khuyến khích phát minh các thiết bị tiết kiệm lao động từ máy móc phóng to ra từ chiếc đồng hồ nhà thờ.
Còn tiếp phần sau : Đồng tiền đế quốc Hà Lan.
SERIES SIÊU CƯỜNG THẾ GIỚI:
Bài viết số 1: Đồng tiền Esudo đế quốc Bồ Đào Nha – 80 năm (1450-1530)
