EU & Châu Âu đã từng có một thời đứng đầu thế giới về kinh tế, cùng với Mỹ là hai cực dẫn đầu thế giới về khoa học, công nghệ và đổi mới sáng tạo toàn cầu. Thế nhưng thời thế đổi thay, trong 50 năm qua, cùng với sự vươn lên của các nước Đông Bắc Á và Trung Quốc, trong khi Mỹ vẫn duy trì được vị trí số 1 thế giới cả về kinh tế lẫn khoa học, công nghệ thì EU - Anh (UK) cứ đuối dần và bị tụt hậu cả về sự thịnh vượng, qui mô nền kinh tế và năng lực cạnh tranh quốc gia (GDP và GDP đầu người), khoảng cách giữa EU và Mỹ càng ngày càng lớn, khoảng cách giữa EU và Trung Quốc ngày càng bị thu hẹp.
Điểm đáng báo động là sự đổi mới, sáng tạo và tinh thần kinh doanh của EU - UK càng ngày càng suy giảm, bị tụt hậu xa so với Mỹ, thua khối Đông Bắc Á (Nhật Bản, Hàn Quốc và Đài Loan) và thua cả Trung Quốc. Số công ty công nghệ truyền thống của EU - UK thì cứ yếu dần, số công ty công nghệ khởi nghiệp mới thành công còn ít hơn cả Đông Bắc Á (Nhật Bản, Hàn Quốc, Đài Loan) lẫn Trung Quốc.
Trong 50 năm qua, Mỹ đã vượt rất xa EU trong việc xây dựng các công ty công nghệ khổng lồ mới. Những con số rất đáng kinh ngạc: Trong danh sách 100 công ty công nghệ có vốn hóa lớn nhất thế giới, Mỹ có 64 công ty với tổng vốn hóa lên đến 24.000 tỷ USD, EU chỉ có 12 công ty với tổng vốn hóa 1.430 tỷ USD (thấp hơn 17 lần), Khối Đông Bắc Á có 10 công ty với tổng vốn hóa 1.991 tỷ USD, Trung Quốc 8 công ty với tổng vốn hóa 1.448 tỷ USD (thời giá ngày 30/5/2025).
Một sự thật rất đáng suy ngẫm, ngày nay người Châu Âu lướt web bằng công cụ của Mỹ, mua sắm trên trang thương mại điện tử của Mỹ, gọi taxi công nghệ, đặt phòng cho kỳ nghỉ bằng công cụ của Mỹ trên những chiếc điện thoại Mỹ hoặc Hàn Quốc. Trong khi đó người Châu Á có trang thương mại điện tử Alibaba, TikTok và Temu, gọi taxi công nghệ bằng Grab trên những chiếc điện thoại Samsung, Xiaomi, Oppo, Vivo của chính mình. Rõ ràng là về sản phẩm công nghệ, Châu Âu không chỉ thua kém Mỹ và còn thua cả các nước Đông Bắc Á lẫn Trung Quốc.
Nhớ lại những năm đầu thập kỷ 1970, Pháp chính là người đầu tiên phát minh ra máy tính cá nhân (PC) mang thương hiệu Micral N (François Gernelle là người phát minh và Trương Trọng Thi là người thương mại thành công). Thời đó EU – UK có những thương hiệu máy tính nổi tiếng: Olivetti (Italy), Zuse và Siemens (Đức), Bull (Pháp), ICL (Anh) chẳng hề thua kém những chiếc máy tính của Mỹ, vượt trội so với máy tính của các nước Đông Bắc Á. Chưa hết EU còn đi tiên phong trong việc đưa ra tiêu chuẩn công nghệ và phát triển hạ tầng điện thoại di động, đặc biệt là sự bá chủ thế giới của những chiếc điện thoại Nokia và Vertu trong suốt những năm 1998-2008.
Thế nhưng, ngày nay khi nói đến những thương hiệu công nghệ nổi tiếng thế giới, với Mỹ người ta có thể kể một cách dễ dàng, từ Microsoft, Apple, Nvidia, Alphabet - Google, Amazon, Meta - Facebook, Tesla, Oracle đến Netflix, Booking-com, Uber, Airbnb, IBM, Cisco; với Trung Quốc, những cái tên Tencent, Alibaba, Huawei, Xiaomi, TikTok, Pinduoduo, BYD, Temu, Shein là những cái tên không hề xa lạ; Các thương hiệu Đông Bắc Á có Samsung, TSMC, Sony, SK Hynix, Nitendo, Media Tek; còn EU, nếu phải kể tên thì sẽ rất khó khăn, những thương hiệu có vốn hóa lớn nhất EU - UK như Philip, SAP, ASML, Schnaider Electric, Spotify có vẻ không phải là cái tên thân thuộc với những người bình thường (về AI, công nghệ vũ trụ cũng ở trạng thái tương tự).
Tôi là người rất yêu thích kiến trúc, hội hoạ, điêu khắc, văn hoá, lịch sử của Châu Âu, những năm gần đây mỗi năm lang thang ở Châu Âu tối thiểu nửa tháng, thế nên tôi rất buồn khi thấy sự tụt dốc của Châu Âu, càng buồn hơn khi cảm thấy giờ đây EU – UK buộc phải hài lòng với việc họ chỉ dẫn đầu thế giới về các thương hiệu thời trang, rượu và dược phẩm (với những cái tên Hermes, Luis Vuitton, Dior, Tiffany, Bulgari, Hennessy, Château, Moet & Chandon…), nhường công nghệ, sáng tạo đổi mới cho Mỹ, Đông Bắc Á và Trung Quốc.
Một sự kỳ lạ là có vẻ rất nhiều người Châu Âu không nhận thấy sự tụt hậu của mình, họ vẫn tư duy giống như thời họ đang trên đỉnh của thế giới vậy.
------------------------------
“Người Châu Âu có chuẩn mực sống hạnh phúc khác với phần còn lại của thế giới”, “Người Châu Âu tận hưởng cuộc sống hơn”, “Người Châu Âu sống cân bằng giữa lao động, tận hưởng cuộc sống và thiên nhiên, họ không thích cố sống cố chết làm việc như người Mỹ, người Nhật”… đấy là một số ý của các bạn sau bài “Châu Âu tụt hậu” của tôi ngày hôm qua.
Thực ra lối sống “tận hưởng cuộc sống” của người Châu Âu như các bạn nói ở trên là hệ quả lâu dài của các chính sách kinh tế xã hội, của sự già nua, bảo thủ, quan liêu của giới lãnh đạo của lục địa già mà thôi chứ không phải đấy là lối sống của giới “tinh hoa”, “quý tộc”.
Hãy nhìn lại lịch sử: Ngay từ thế kỷ thứ 18-19, những người Châu Âu năng động nhất, có khát khao tự do, khát khao làm giàu nhất đã tìm đến những vùng đất mới: Mỹ, Canada, Australia, Argenttina, Brazil để tìm kiếm cơ hội làm giàu, tìm kiếm tự do cá nhân và giải thoát khỏi các cuộc đàn áp chính trị và tôn giáo. Chỉ riêng giai đoạn 1815 đến 1930 đã có đến 60 triệu người Châu Âu di cư đến Mỹ, Canada, Australia, Argentina, Brazil…. Ngày nay trong số 340 triệu người Mỹ thì có đến 210 triệu người da trắng (gốc Châu Âu), nếu tính thêm Canada, Australia thì người gốc Châu Âu lên đến 240 triệu người.
Có bạn sẽ nói “người Châu Âu di dân là chuyện của ngày xưa thôi”. Điều đó cũng không đúng nốt, ngày nay người Châu Âu vẫn di dân nhiều hơn Châu Á. Tại thời điểm năm 2022, trong số 46,2 triệu người nhập cư đến Mỹ thì Châu Âu có 4,7 triệu người, Châu Á có 14,32 triệu người. Điều đó có nghĩa là tỷ trọng di dân trên dân số thì Châu Âu vẫn lớn gấp hơn 2 lần Châu Á (Châu Âu: 4,7 triệu trên dân số 741 triệu, Châu Á: 14,32 triệu trên dân số 4,81 tỷ người).
Từ trước đến nay, chúng ta thường xuyên nghe nói “Trung Quốc, Nga, Việt Nam bị chảy máu chất xám vì những tài năng di dân sang Mỹ, Canada, Australia và EU”, thế nhưng trên thực tế chảy máu chất xám do di dân tài năng của Châu Âu không những không kém mà còn lớn hơn. Đây là số liệu thực tế: Tại thời điểm 2022, số người dân di cư đến Mỹ của một số quốc gia như sau: Anh 677.000, Đức 537.000, Pháp 182.000, Ireland 112.000, Hà Lan 79.000, Nga 427.000, Ukraine 398.000, Poland 374.000, Rumania 106.000 (nga số dân nhiều hơn mà số di dân lại thấp hơn Anh, Đức).
Các nghiên cứu đã chỉ ra rằng, người Châu Âu di cư đến Mỹ, Canada, Australia vì các nguyên nhân: mức lương và thu nhập hấp dẫn hơn, tiếp cận nhiều hơn với các quĩ đầu tư mạo hiểm, bộ máy chính quyền không quan liêu, bảo thủ như quê nhà, mức thuế thu nhập cá nhân thấp hơn. Một ví dụ về đầu tư nghiên cứu & phát triển (R&D): Hiện tại, đầu tư vào R&D công nghệ ở châu Âu chỉ bằng 1/5 so với ở Mỹ và một nửa ở Trung Quốc (riêng đầu tư vào AI ở Mỹ cao gấp 50 lần so với ở châu Âu). Châu Âu sản sinh ra một số chuyên gia AI giỏi nhất trên thế giới, nhưng thường mất họ vào tay Mỹ hoặc Trung Quốc.
Các nhà nghiên cứu còn chỉ ra một số nguyên nhân khiến Châu Âu trì trệ, thiếu đổi mới và sáng tạo: đó là hệ thống tài chính bị chi phối bởi các ngân hàng phổ quát và về bản chất họ bảo thủ và không thích rủi ro, không thân thiện với sự đổi mới; Thị trường Châu Âu bị phân mảnh, thiếu sự hợp tác giữa các quốc gia; Bộ máy chính quyền thì quan liêu và bảo thủ (tạo ra những qui định quá phức tạp, quá trình ra quyết định kéo dài - thường cần rất nhiều năm để đạt được các thỏa thuận chính trị, dẫn đến chi phí tuân thủ lớn, bất lợi trong cạnh tranh với Mỹ và Trung Quốc); Thiếu đầu tư cho khoa học, công nghệ, đổi mới, sáng tạo,.
Một vấn đề nữa rất quan trọng là động lực làm việc của người Châu Âu đang bị giảm sút rất rõ rệt, ngày nay số đông người Châu Âu không có khát khao làm việc chăm chỉ, nhiều người sẵn sàng “thất nghiệp, đi du lịch” để hưởng trợ cấp xã hội. Đây là kết quả của một hệ thống thuế và phúc lợi xã hội quá cao trong nhiều năm, khiến cho nỗ lực lao động để tăng thu nhập không còn có ý nghĩa, “lao động thật nhiều để làm gì, khi mà số thu nhập tăng thêm phải nộp cho nhà nước trên 50%”. Cái nguy hại là động lực làm việc bị giảm sút ban đầu chỉ bắt đầu từ nhóm người giỏi nhất, năng động nhất về kinh tế, sau đó lây lan sang toàn bộ xã hội và dần dần được người ta gắn cho cái tên mỹ miều “tận hưởng cuộc sống”, “cân bằng cuộc sống”.
Hiện tại thu nhập đầu người của Mỹ đã gần gấp 2 lần nhóm quốc gia trụ cột Châu Âu (Đức, Anh, Pháp). Tôi không tin rằng đến ngày mà Châu Âu bị Trung Quốc vượt về thu nhập đầu người (chỉ khu vực đô thị thôi) họ vẫn thong dong “tận hưởng cuộc sống” như hiện tại.
Câu hỏi đặt ra là liệu châu Âu có thể thay đổi và hành động đủ nhanh để tránh đánh mất vị trí của mình trong cuộc đua toàn cầu vì lợi ích của chính Châu Âu hay không. Cho đến nay, có vẻ triển vọng vẫn ảm đạm.
