“Chân thành và giản dị”, người kỹ sư được coi là “Cha của hai quả bom” của Trung Quốc, Đặng Gia Tiên, có tính cách đối lập hoàn toàn với Oppenheimer.
Năm 1971, Đặng đã nói với bạn thân của mình Dương Chấn Ninh, nhà vật lý chọn ở lại Mỹ và được giải Nobel năm 1957: tôi và anh đi chung một con đường, nhưng cách xa nhau hàng vạn dặm.
Năm 2015, khi Dương cuối cùng từ bỏ quốc tịch Mỹ để về TQ, ông tự hào chia sẻ: "giờ thì tôi có thể tự tin nói với Đặng là 50 năm sau của cuộc đời, tôi đã đi “con đường chung” mà anh ấy chờ đợi. Hẳn anh ấy sẽ rất vui."
--
Khi một quầng lửa bùng lên, khói và bụi tạo nên một đám mây hình nấm đỏ rực trên sa mạc, Đặng Gia Tiên, nằm sấp mặc cho nước mắt chảy tràn. Dự án của ông đã thành công.
Vợ ông, bà Thủ, nhớ lại sáu năm trước đó, khi chồng bà được giao nhiệm vụ mà ông không thể chia sẻ với bất cứ ai trong những năm sắp tới. Ông thậm chí còn không được phép về thăm mẹ ốm nặng và chỉ về bên giường bệnh của bà sau khi quả bom được thử nghiệm thành công tháng 10/1964.
Thứ ba tuần rồi là sinh nhật lần thứ 100 của Đặng, người đóng vai trò chủ chốt trong việc phát triển bom nguyên tử và bom khinh khí của TQ, một nhân vật huyền thoại của lịch sử quân sự TQ, người được gọi là “Cha của hai quả bom.”
Trong khi đồng nghiệp có sự nghiệp tương tự ở Mỹ là Robert Oppenheimer nổi tiếng khắp thế giới, và là nhân vật chính trong bộ phim kinh điển năm ngoái, thì cuộc đời Đặng chỉ được công chúng biết đến sau cái chết của ông năm 1986.
Ngay cả phản ứng của họ cũng khác nhau sau khi chứng kiến vụ thử nghiệm thành công. Trong khi nhà vật lý Mỹ trích dẫn Bhagavad Gita “Giờ thì tôi đã trở thành cái Chết, người phá hủy thế giới”, thì Đặng chỉ nói “Cũng đáng để chết vì nó”
Dương Chấn Ninh, nhà vật lý được giải thưởng Nobel, người quen biết cả hai đã nói “tính cách họ hoàn toàn trái ngược nhau”. Trong khi Openheimer là “thiên tài không mệt mỏi, người không bỏ lỡ bất cứ cơ hội nào để chứng minh sự vượt trội của mình” thì Đặng “luôn luôn chân thành, giản dị và không bao giờ cố gắng thể hiện.”
Năm 1993 Dương viết: “Trong tất cả những nhà trí thức tôi biết, Đặng là hiện thân của sự trung thực bình dị của người nông dân Trung Quốc. Nếu Đặng là người Mỹ ông ấy không thể dẫn dắt dự án bom nguyên tử của Mỹ. Ngược lại cũng đúng, nếu Openheimer là người TQ, ông ta cũng sẽ thất bại.”
Đặng sinh năm 1924 của An huy trong một gia đình tri thức và được giáo dục theo nguyên lý “Phải phụng sự đất nước”
Ông trở thành người tị nạn chiến tranh khi Nhật chiếm Bắc kinh, phải chuyển đến học ở Vân nam, bị đánh bom thường xuyên. Sau đó ông bảo vệ luận án tiến sĩ trong 2 năm ở Đại học Purdue, Mỹ, năm 1950.
9 ngày sau khi tốt nghiệp, chàng trai 26 tuổi lên tàu trở về nước Cộng hòa nhân dân Trung hoa mới thành lập. Ông đã quyết định nhanh chóng vì cảm thấy xu hướng chính trị đang xấu đi, đặc biệt là chiến tranh Triều tiên mới nổ ra hồi tháng 6.
Quả nhiên, chỉ 2 tháng sau, Trung quốc tham chiến ủng hộ Bắc Triều tiên, mọi quan hệ với Mỹ bị cắt đứt.
Năm 1958, Đặng được giao nhiệm vụ dẫn dắt chương trình hạt nhân của TQ, dưới cái tên dự án 596, với đội ngũ trẻ có độ tuổi trung bình chỉ là 23. Mấy năm sau mới được bổ sung một vài nhà khoa học và kỹ thuật viên có kinh nghiệm hơn.
Tháng 9/1963, họ đã chọn một con đường khác hẳn với các cường quốc hạt nhân lúc đó để thiết kế một quả bom được kích nổ bằng nhiên liệu, và 1 năm sau thử nghiệm thành công bom nguyên tử ở sa mạc Tân cương.
Ngay sau đó Đặng quay sang bom khinh khí, hợp tác chặt chẽ với người bạn tri kỷ là Vu Mẫn, để cắt giảm thời gian và chi phí. Chỉ gần 3 năm sau, tháng 6/1967 sau họ đã thử nghiệm thành công quả bom khinh khí của TQ.
Khi đó là thời kỳ cao trào của Cách mạng Văn hóa, sự hỗn loạn và chia rẽ xảy ra ngay cả trong Viện nghiên cứu hạt nhân. Đặng, đứng trên chính trị, đã thuyết phục các đồng chí của mình đoàn kết: “chúng ta phải cho nổ quả bom khinh khí trước người Pháp!”
Nhưng ông cũng không tránh khỏi sự hỗn loạn tràn lan ở TQ lúc bấy giờ. Chị ông không chịu đựng nổi và chết sau đó. Vợ ông bị tấn công ở công sở, còn cô con gái 14 tuổi bị gửi về nông thôn. Bản thân Đặng cũng là mục tiêu đả kích công khai.
Vợ ông, bà Thủ kể lại “Những gì mà ông đã phải chịu đựng không hề nhỏ, nhưng ông đã kiên cường vượt qua và luôn sẵn sàng quay trở lại với công việc. Ông không bao giờ bị mất cảm hứng, chứ đừng nói đến sụp đổ, ngay khi cuộc sống được cải thiện đôi chút, ông đã quay lại với kế hoạch của mình và tiến lên phía trước.”
Điều này cũng khá tương đồng với những trải nghiệm của Oppenheimer khi ông mất khá nhiều bạn bè và chứng nhận an ninh khi bị tình nghi là cộng sản trong cuộc “thanh trừng đỏ” của McCarthyite những năm 1950. Nhưng khác với đồng nghiệp người Mỹ, Đặng không có thời gian để bày tỏ sự nghi ngờ hay thảo luận khía cạnh đạo đức của sản phẩm của mình. Ông nói: tôi phải tập trung cạnh tranh với các cường quốc để đất nước mình không chịu thảm họa của chiến tranh xâm lược.
Dương Chấn Ninh thì cho rằng “Gia Tiên đã có một cuộc đời đầy ý nghĩa, hoàn toàn nhận thức được mục tiêu, không hề do dự, không hề hối tiếc.”
Chính điều đó thúc đẩy ông tiếp tục nghiên cứu vũ khí neutron những năm 1980 và ngay cả khi chịu đựng căn bệnh ung thư quái ác, vẫn hợp tác chặt chẽ với Vu để đề xuất đẩy nhanh tiến độ thử nghiệm hạt nhân (lần cuối cùng TQ thử nghiệm là 29/7/1996, 10 năm sau khi Đặng mất.)
Vợ ông kể lại ông đã nói trên giường bệnh: “Điều này quan trọng hơn cuộc đời của em và của anh.”
Sinh viên và là đồng nghiệp của ông, Hồ Side đã viết trong cuốn sách mới xuất bản: “nếu không có đề xuất đẩy nhanh tiến độ thử nghiệm đó, sẽ không có những vũ khí hạt nhân thế hệ mới, và khó có thể tưởng tượng được sự nghiệp bảo vệ đất nước chúng ta hôm nay.”
Hồ cho rằng, các thử nghiệm được đẩy nhanh ngay trước khi TQ tham gia Hiệp ước Cấm thử nghiệm vũ khí hạt nhân toàn diện, đã cho phép TQ phát triển một số công nghệ vũ khí mới và bắt đầu tìm kiếm sự kiểm soát vũ khí hạt nhân.
Căn bệnh ung thư của Đặng có lẽ là do tiếp xúc gần với Plutoni sau thử nghiệm thất bại năm 1979, khi ông đòi được tham gia tìm kiếm tất cả các mảnh vỡ, tự đưa mình vào vùng phóng xạ cao.
Người bạn thân của ông, Dương Chấn Ninh đã chọn một con
đường khác, ở lại Mỹ để tiếp tục nghiên cứu và đạt được vinh quanh với giải Nobel năm 1957, đã chia sẻ: “Đặng nói với tôi, chúng tôi cùng chia sẻ một con đường, ngay cả khi xa nhau hàng vạn dặm.”
Coi Đặng là người "thân hơn anh em”, Dương nói khi về nước lần đầu tiên năm 1971 sau 20 năm xa cách, cuộc gặp gỡ với Đặng đã thay đổi cuộc đời mình. “Chuyến đi đó là một phần rất, rất quan trọng của cuộc đời tôi.”
Sau đó Dương về TQ thường xuyên hơn, thúc đẩy các cuộc trao đổi hợp tác về học thuật và kêu gọi hàng chục triệu đô la cho sự nghiệp giáo dục TQ, và cuối cùng từ bỏ quốc tịch Mỹ và về hẳn TQ năm 2015.
“Tôi có thể tự tin nói với bạn tôi rằng 50 năm sau của cuộc đời tôi đã đi đúng ‘con đường chung’ của chúng tôi mà anh ấy chờ đợi, và hẳn là anh ấy sẽ hạnh phúc với điều đó. Đặng là hiện thân ở mức cao nhất tinh thần cống hiến được đúc kết bởi truyền thống ngàn năm của Trung Hoa”
---------
NTN dịch từ báo Bưu điện Hoa nam Buổi sáng https://www.scmp.com/news/china/military/article/3267814/how-chinas-father-two-bombs-only-emerged-shadows-just-his-death
