Tại sao giới thực hành xã hội không ủng hộ từ thiện kiểu Cô Tiên?

Tranh cãi quanh cách làm từ thiện đã thật sự bùng nổ trong Diễn đàn NPO dẫn chứng trường hợp Thuỷ Tiên là một điển hình. Tuy nhiên, cách làm này không được sự ủng hộ của anh chị em làm xã hội – phi lợi nhuận (gọi tắt là dân xã hội). Câu hỏi đặt ra là vì sao thế?
Quan sát các thảo luận và tranh luận giữa người trong ngành và ngoài ngành, mình tạm có vài gạch đầu dòng chia sẻ lý do của dân xã hội:
– ban đầu TT gây quỹ “cởi mở” không mục tiêu cụ thể nói chung không sao cũng là cách riêng của cô ấy, dân xã hội thì luôn thực hành nguyên tắc “làm theo năng lực” vì vậy tất cả hoạt động gây quỹ của họ đều giới hạn số tiền ứng với năng lực của đội ngũ của họ. Ví dụ xây 100 căn nhà có 10 tỷ đồng chẳng hạn. Không bao giờ gây quỹ mà mục tiêu mơ hồ hay không biết mình sẽ làm gì.
– đã là dân xã hội thì trải nghiệm từ thiện rất nhiều rồi, các câu chuyện đưa nhầm người, trao nhầm quà, phát trật lất theo danh sách… là những câu chuyện họ đúc kết thành bài học. Vì vậy mới có quy trình: khảo sát -> lên kế hoạch -> hành động -> đánh giá và theo dõi… nếu ai nói quy trình này rườm rà thì họ không hiểu được những căn cơ, cốt lõi và làm cộng đồng là như thế nào. Dân xã hội phải học 4 năm, xong đi làm phải training tới lui mấy chục bận mới nghiệm ra, vì vậy nói trên này không ai hiểu là thế.
– khi TT gây quỹ hiệu quả và số tiền nhiều hơn sức của 1 người thì dân xã hội cũng đề xuất sự hợp tác nhưng TT quyết định làm một mình. Dân xã hội lại thầm chúc cô sức khỏe để có thể làm một mình và họ quan sát học hỏi xem cô ấy làm như thế nào. Mình còn nghĩ là dân xã hội cần cải thiện quy trình và đơn giản hoá lại nữa sau khi TT thành công. Nhưng họ “ồ lên” khi thấy TT làm y chang mặt trận tổ quốc và các đoàn thể thôi, lấy danh sách từ xã phường xong đi phát, dân xã hội lại cười thầm “té ra không gì mới, sẽ thấy lại bài học xã hội lập danh sách” thôi mà. Từ đây drama từ thiện diễn ra liên tục, hết chuyện danh sách có chính xác hay không đến việc xã này được, xã kia rút đi mà quyết định ấy chỉ cảm tính 1 người.
– TT đã dần trở thành từ thiện kiểu đoàn thể khi tập hợp dân ở 1 nơi, di chuyển và bắt họ đợi chờ để nhận một số tiền… việc này thì không dân xã hội nào ủng hộ cả, vì nó là cách làm mấy chục năm nay ở ta rồi. Và chẳng gì thay đổi sau cách làm ấy cả, và cô TT cũng thế thôi. Dân xã hội xem như “thây kệ, vì họ cũng chẳng biết làm sao ở thể chế này” và quan sát cô ấy tiếp, giờ mà rao giảng chuyện nhân phẩm của bà con trên cõi fb này thì có “ma nó hiểu” . Tuy nhiên, họ biết chắc là công việc cộng đồng của mình ở vùng ấy sẽ thêm gánh nặng về sự chia rẽ, phân hoá và mất tình đoàn kết sau đó, đây là việc có thể khẳng định vì cả giáo trình và sách vở hàng đống rồi.
– cuối cùng thì… xin thưa cô TT không làm một mình như cô ấy nói, mà cả một hệ thống chính quyền đang hỗ trợ cô ấy, vì thế cách cô ấy làm chẳng khác gì hệ thống đoàn thể đâu, cái khác chỉ là không cần giấy tờ gì cả, tự quyết 1 mình nên nhanh hơn hệ thống thôi. Do đó, các lập luận như ban đầu về uy tín của chính quyền so với TT đang khập khiễng và không nên chê chính quyền, vì không có họ ai tập trung người dân được, 1.500 dân để phát tiền cơ đấy, để tập trung được nhiêu đó người thì chỉ có chính quyền làm thôi, không một tổ chức nào có thể làm được ở VN cả. Cái được, cái không được của việc này thì chưa biết ai hơn ai nhưng dân xã hội thì chẳng thấy cách làm này có hiệu quả gì cả, cuối cùng thì dân ở vùng đấy cũng cần dân xã hội này làm việc sau đó thôi mà. Anh em cố gắng nhé, mấy chục năm làm rồi mà, giờ cứ làm tiếp thôi mà.
P/S: Vì có người hỏi là nếu không quay clip, livestream thì làm thế nào, dân xã hội lại đem khái niệm mình học mà không thể giải thích một sớm một chiều trên cõi mạng FB này: đó là Poverty Porn (https://en.wikipedia.org/wiki/Poverty_porn) và bài viết của mình hai năm trước https://www.facebook.com/son.pham.2012/posts/10214806789338169 để mọi người đọc mà chiêm nghiệm. Mình không thể giải thích trong post về việc tại sao dân xã hội lại phức tạp thế, vì họ hiểu quá sâu các vấn đề xã hội và đang loay hoay tìm cách “thích ứng” với một thể chế hiện nay. Xin hai tay cầu chúc họ thành công và hiện diện trên mặt tiền truyền thông để bà con chiêm nghiệm thêm.
Tác giả:  Sơn Phạm – Giám đốc tổ chức Phi lợi nhuận LIN’s Narrow the Gap Community Program